6 oktober tot 14 november 2016
(Na de 'try out' in april met een maand in Duitsland en mijn huis succesvol als B&B te hebben verhuurd, wilden we dan echt wat langer en verder weg gaan. Helaas bleek Arno's vader, mijn lieve schoonvader, ernstig ziek te zijn en gingen de dingen anders dan gepland. Over deze bijzondere tijd en deze bijzondere man hoop ik nog een keer een stuk te schrijven.)
Op 6 oktober ben ik van huis vertrokken. Lia gaf mij een mini Boeddhabeeld met een citaat: "zeer beperkt is het leven in huis, wie zijn woning verlaat is vrij". Helemaal raak, of dit is tenminste de intentie, de hoop. Wie mijn vorige stuk heeft gelezen weet dat het vertrek niet vanzelf ging, net zo min als het besluit om een time out te nemen en om te gaan reizen. De overtuiging dat het aangaan van verandering door uit mijn schulp te stappen een heilzame werking zal hebben heeft mij uiteindelijk de doorslag gegeven. Daar zal de Boeddha wel op gedoeld hebben.
(Na de 'try out' in april met een maand in Duitsland en mijn huis succesvol als B&B te hebben verhuurd, wilden we dan echt wat langer en verder weg gaan. Helaas bleek Arno's vader, mijn lieve schoonvader, ernstig ziek te zijn en gingen de dingen anders dan gepland. Over deze bijzondere tijd en deze bijzondere man hoop ik nog een keer een stuk te schrijven.)
Op 6 oktober ben ik van huis vertrokken. Lia gaf mij een mini Boeddhabeeld met een citaat: "zeer beperkt is het leven in huis, wie zijn woning verlaat is vrij". Helemaal raak, of dit is tenminste de intentie, de hoop. Wie mijn vorige stuk heeft gelezen weet dat het vertrek niet vanzelf ging, net zo min als het besluit om een time out te nemen en om te gaan reizen. De overtuiging dat het aangaan van verandering door uit mijn schulp te stappen een heilzame werking zal hebben heeft mij uiteindelijk de doorslag gegeven. Daar zal de Boeddha wel op gedoeld hebben.
Lieve vriendinnen leven mee. Van Sietske een lief meereis kaartje gekregen, van Mariolein superhandig hoofddoekjes - voor ons beiden - van Jolanda heerlijke snoepjes... Desi zorgt voor het huis, Maria voor de tuin, iedereen zwaait ons uit op zijn eigen manier, berichtjes, last minute bezoekjes, Ik voel me rijk en gestrerkt, al is de spanning er niet minder om. Afscheid van mijn lieve kleindochter, de kinderen, mooie momenten.
In Nederland is het in oktober meteen koud en somber geworden en ik reageerals een seismograaf - een op een - ben ik dan ook koud en somber. Inpakken levert veel stress op, net als het voorbereiden van mijn huis, dat weer B&B wordt. De auto heb ik verkocht, wat voelt dat fijn en licht. De eerste huurders benaderen mij. Een hele maand! Heerlijk. Het begint de goede kant uit te gaan. Ook krijg ik een huis in Tel Aviv voor een paar dagen en een leenauto voor drie weken (!) aangeboden door een lieve vriend! Mooi, zeg.
En dan ben ik eindelijk weg, ingepakt voor drie maanden met de gedachte om na Israël ook andere landen aan te doen. Veel zomerkleding, iets voor de kou die eventueel komt. De afgelopen winters in Israël en Spanje waren niet zo winterachtig, gokken op goed weer dan maar. Arno komt later, eerst samen met zijn familie het huis en andere zaken van pa Hans op orde krijgen.
Tel Aviv
De eerste dagen in Tel Aviv zijn leuk, maar de drukke stad vermoeit mij ook. Het appartementje is gevestigd aan de Dizengoff street, de drukste straat van Tel Aviv, om de meter een restaurant of een café, winkels en winkels en de mensen blijven maar eten, drinken en winkelen en alles blijft maar open. Een echte stad, wat wil je? Ik ga met name veel naar zee, het is nog zomers heet, dat maakt een hoop goed, ook al is het daar ook druk. Ik moet de rustigere stranden nog gaan ontdekken. Maar de zon en het lekkere water beginnen hun heilzame werking op mij te hebben.
Een kort bezoek aan Bat Yam, het stadje buiten Tel Aviv waar mijn opa en oma woonden en waar we vaak in het weekend heen gingen. De verandering is enorm. De speeltuin is chiquer, veel luxe appartementen complexen, de rots die vroeger zo groot was lijkt gekrompen en de officiële taal lijkt wel Russisch geworden te zijn... Een man beweert dat er bijtende visjes in het water zitten. De oplossing: zwemmen met sokken aan...
Ein Vered
Na die paar bezweette dagen in Tel Aviv vertrek ik naar Ein Vered, een weinigzeggend dorpje aan de rand van 'de randstad', een half uur van Tel Aviv, meer naar het binnenland, 20 minuten van zee, tussen Netania en Kfar Saba. Het huis zelf is prachtig en staat vrij aan alle kanten. Normaalgesproken bewoond door een yoga lerares die mooie spullen heeft, een moestuintje houdt en spinnen laat zitten. Wie ben ik dan om ze weg te doen? Ik laat ze.
Ik schreef:
"Vijf uur is het donker en ik hoor een hoop geluiden in en om dit prachtig vrijstaand hut-huis. Wat een kabaal op het dak, geen idee wat voor leven daar zit. Ik ben alleen, het hek kan niet op slot, het huis grenst aan de citrusboomgaarden, geen directe buren. Binnen en buiten zie ik spinnen, kakkerlakken, mieren van alle formaten, gekko's, hagedissen, hardoends, heel veel soorten vogels die piepen en schreeuwen en zingen en flarden op de bomen in de uitgestrekte, grotendeels dorre tuin, een vast kikkertje die elke dag wanneer ik de groentebakken water geef stipt bij de kraan verschijnt, een gehaast egeltje die 's avonds richting moestuin loopt, lekker smullen zeker... Een huis vol dieren, en ik. En mijn angsten? Die gaan eerder over ontmoetingen, mensen, familie, vrienden, de spoken uit het verleden dansen fors, maar mijn weerbaarheid tegen alleen zijn met spinnen en insecten, tegen geluiden in de nacht stijgt met het uur."
Ik zit daar bijna drie weken in mijn eentje. Wat doe ik? Veel naar zee en soms naar het zwembad, ook overheerlijk met de warmte, wat heb ik dit allemaal gemist! Ik pluk citroenen in de tuin en maak limonade, ik maak mijn eigen wasmiddel, bestudeer de planten, verzorg de tuin, spreek af met vriendinnen, kook met groenten uit de tuin, doe mijn yoga op de heerlijke grote veranda, mediteren lukt niet best, probeer zes boeken tegelijk te lezen en schrijf veel. Rust heb ik nog niet, de adrenaline zit nog goed in mijn bloedsomloop. Ik begrijp nog niet waar het allemaal heen gaat, maar hoop dat het toch ergens goed voor is. Anders heb ik gewoon maar van de zee genoten!
Zeepmakerij
Zee!
Als een meisje uit Jeruzalem ken ik de bergen heel goed, maar zwemmen deden we in het zwembad en dit tekort ben ik nu rijkelijk aan het compenseren. Ik hou vreselijk veel van de zee. Erin zwemmen - op de golven dobberend - ernaast liggen, erlangs lopen, erbij zitten kijken, luisteren, ruiken, proeven, stil worden. Het huis in Ein Vered bood een perfecte uitvalbasis richting diverse stranden. Ik denk dat ik wel zeven verschillende heb bezocht, en wat een verschil. Van tuttig opgezet met alles erop en eraan, tot het pad er naartoe niet kunnen vinden, van wilde rotsen tot mooi aangelegen boulevards, van stads tot geen-mens-te-bekennen. Gebruind, warm van binnen en van buiten, mijn huid droog en zout ga ik weer naar huis, een boodschapje doen, de confrontatie met het agressieve weggebruik weer aangaand. Maar daarna weer douchen en buiten op de veranda zitten kijken naar de snel en vroeg ondergaande zon.
"Tussendoor blijf ik een overvloed aan zee, zon, licht en de kleuren die ik zo nodig had, beleven. Diep zeeblauw en stralend luchtblauw en zacht meer-van-Galilee-blauw. En dan de velle gele zon en de zachte gele zandkleur en de oranje-rode zandkleur, de bruine aardekleur, de blinkend witte steenkleur en de nachtelijk donkerblauwe luchten met vonkelende lichtjes in de verte. De droogte. De hitte, de warmte. De geur van de aarde na de eerste regen van het seizoen, de Yore (die overigens traditiegetrouw is door Arno meegebracht)."
"Het is een kwestie van evenwicht. Deze deken van warmte die mij zo liefdevol omhelst, het stralende heldere licht, de zon - deze mooie koningin, die simpelweg schijnt, zonder dat het weerbericht erover bericht, zonder dat het een ding is, zonder te moeten hopen en bidden, 'gauw even in de zon zitten' is er niet bij want ze is er gewoon, ik had een ernstig tekort aan deze elementen. Ik ben mijn evenwicht aan het herstellen."
Na dit eerste bezoek heb ik het gevoel te moeten vluchten, weg daar vandaan. Verstikking bekroop mij ook bij het bezoeken aan de wijk en het huis van mijn vader. Hard. Hard is deze stad van steen, de mensen er zijn hard en ik word er hard van. Ik schreef:
Meisjes
Een kleine reunie van meisjes uit de lagere achool was, zoals gezegd, mijn idee. Het leverde wel veel spanning op. Deze periode uit mijn jeugd is doordrenkt van verdriet en eenzaamheid en deze emoties komen in alle hevigheid terug. Deze meisjes zijn in mijn geest gegrift, of zoals een ander het mooi heeft geformuleerd: "jullie zijn een deel van mijn DNA". Met sommigen zat ik nog op de peuter- en kleuterschool.
Wat was het dan ook een verassing om te leren dat werkelijk ieder van deze zeven meisjes - die in hun huidige verschijningsvorm als zeven vrouwen op een vrijdag ochtend naar een gezellig cafeetje in Rishon Le'zion zijn gekomen - een niet simpel tot heel ingewikkeld eigen verhaal hebben. En ik dacht dat ik de enige was... weer eeen reminder: nee, je bent niet het centrum van het universum... De ontmoeting was bijzonder open en warm. Er werd naar elkaar met oprechte nieuwsgierigheid geluisterd en iedere vrouw kreeg de ruimte voor haar verhaal, vergezeld met veel feedback, vragen en aanvullingen van de kant van de anderen.
Dat we allemaal, ieder weliswaar vanuit een compleet ander thuis, met een eigen invalshoek, maar toch, dezelfde herinneringen hebben ontroert mij enorm. We holden allemaal door dezelfde straten en steegjes, kenden alle hoekjes en plekjes, speelden in dezelfde tuintjes, kenden dezelfde wijkbewoners en winkeltje, we hebben inderdaad dezelfde 'dorps DNA' - want onze wijk, Bet-Hakerem, was en is nog steeds een soort dorp in een stad. We hebben dezelfde herinneringen aan leraren en klasgenoten, we hebben allemaal dezelfde schort gemaakt op handarbeid les... Maar wat mij het meest ontroerde waren de openhartige verhalen en hoe deze meisjes zich hebben ontwikkeld tot sterke en mooie vrouwen. Alle zeven hebben mijn hart geraakt, en de onthullingen rijmden toch ook met ieders kinderbeeld die in mijn geest is gegrift. Alsof je dingen toch al altijd ergens vermoedde:
...het meisje dat altijd de leukste was, het schattigste eruit zag en ook nog zo populair was, bleek 's nachts angstig in haar bed te liggen terwijl haar ouders - holocaust slachtoffers - te veel alcohol nuttigden en uitgingen. Het meisje dat meestal niet veel zei, bleek een geheim te hebben, ze woonde namelijk niet in onze 'goede' wijk en is op onze school via een omweg gekomen. Dit mocht ze niet vertellen. Ook woonde zij met haar gezin bij haar grootouders in en daar schaamde ze zich voor, dus bleef ze maar stil. Het meisje dat het brave rustige kind leek, altijd maar stil en lief - ze zei: 'ik was met name bij de ouders populair, als goed gezelschap hun dochter' - bleek alles vanuit de zijlijn goed te hebben geobserveerd, ze was jaloers en voelde zich minderwaardig juist door gebrek aan 'drama' in haar leven - zij vond het zelfs een gemis dat haar ouders geen holocaust slachtoffers waren... Later kreeg ze anorexia en terwijl ze bij mij ook op de middelbare school in de klas zat wist ik er helemaal niks van. Ik zat op mijn eilandje met mijn drama's en zij op de hare. Leed scheidt mensen van elkaar. Nu kregen we een mooi contact en hebben we uitgebreid met elkaar gesproken, allebei waren we altijd al nieuwsgierig naar elkaar, maar konden elkaar eerder niet vinden.
Het verhaal van mijn 'tweede beste vriendin' (naast mijn aller allerbeste vriendin die overigens helemaal geen contact meer heeft met familie en vrienden, en ergens als dakloze in de VS zit, triest, maar waar) was een hele verrassing voor mij. Voor mijn gevoel hadden wij een haat-liefde relatie. Ik vond haar jaloers en niet trouw, ze wilde op mij lijken en ze kwetste mij keer oo keer. Tot mijn verbazing vertelde zij tijdens deze ontmoeting dat ze thuis liefde tekort kwam en dat ze zich daarom mogelijk op een niet leuke manier gedroeg. Ze heeft zelfs expliciet haar spijt betuigd. Op dat moment kon ik er niks mee, de pijn van vroeger zat vastgeroest in mij, dat vertelde ik dan ook. Na afloop heeft ze het weer een-op-een naar mij toe geuit, ik wist niet wat mij overkwam, ik reageerde met gemengde gevoelens. Pas een aantal weken later kon ik mijn dankbaarheid en waardering naar haar toe uitspreken en haar bedanken voor haar moed en openhartigheid.
"Ik had nooit op zoiets durven hopen, het is alsof mijn herinneringen tot leven komen, mijn geschiedenis vloeibaar wordt en een nieuwe vorm aanneemt."
Ook om te horen hoe zij mij zagen was een eye opener. Jaren en jaren zit ik met mijn eigen denkbeelden en herinneringen en dan blijkt dat ze degelijk wel wisten dat ik het moeilijk had, dat mijn moeder niet de makkelijkste was, dat ze aan mijn kop zeurde... dat ik piano MOEST oefenen, dat mijn vader niet bij ons woonde... Ze merkten dat ik wispelturig was, dan vrolijk en speels en dan weer boos en geïrriteerd. En ik dacht oprecht dat niemand het zag.. dat raakte mij behoorlijk, is ook een vorm van erkenning. Wel vonden ze het altijd leuk om bij mij te spelen, ik had een grote kamer, twee balkons en een tuin, en bovendien verzon ik altijd wel wat. 'Er was altijd actie met jou', zei er een.
Overigens grappig was het om te merken hoe oude patronen weer gingen spelen binnen de whatsapp groep, nog voor de ontmoeting. De ontmoeting zelf, waar overigens maar een klein deel van de groep bij aanwezig was, was van een andere orde. Maar via de app berichtjes zag je weer dat die met die buiten de groep om contact ging leggen, en die praatte over die, en die had geen zin in die - meisjes! - en hoe heel de sfeer veranderde op het moment dat het populairste meisje van de klas werd toegevoegd (de klaskoningin noemden wij haar), die begon de boel meteen op te jutten, zoals ze altijd al deed... Ook vroeg niemand zich af waarom de jongens eigenlijk helemaal niet uitgenodigd werden, tja.. wie gaat nou met jongens om op onze leeftijd? Hilarisch.
Het is waar, ik lag er wel veel van wakker, reageerde met paniek op de voorafgaande whatsapp groepscontacten en de achteraf naschokken. Maar nadat de stof eindelijk was gaan liggen had ik er een bijzonder mooi gevoel over. Misschien is er iets in beweging gekomen in het vastgeroeste kinderbeeld? Misschien komt er eindelijk meer lucht, meer actualiteit?
Beni
Een ontroerende ontmoeting was het ook met mijn oude pianoleraar.
Benjamin Orren is een mooie man, is hij altijd geweest. Nadat mijn Russische pianolerares weg ging bij het conservatorium (zie binnenkort mijn verhaal De piano) kreeg ik een gesprek met de directeur van het conservatorium waarin hij mij vroeg wat ik van een leraar verwachtte. Mijn antwoord was simpel: inspiratie, dat had ik hard nodig na jaren 'Russisch onderwijs'... waarop hij meteen zei, Beni Orren. En inderdaad, inspirerend was en is hij nog steeds. Zijn woorden toveren nuances in mijn spel te voorschijn waarvan ik niet eens wist dat ze bestonden. Daarnaast is zijn techniek heel speciaal en zijn kennis enorm en zo waren de lessen voortdurend een mix van verhalen, aanwijzingen en filosofische inzichten. Helaas had ik maar twee jaar les bij hem, want op het moment dat ik zwanger raakte van Ilay, ben ik overgestapt naar muziekonderwijs en naar een andere lerares die op dat moment beter bij mij paste. Nu heb ik al de jaren contact gehouden met haar, een degelijke, goeie en fijne lerares. Maar Beni heb ik al 30 jaar niet meer gezien. Misschien kwam het nu door het overlijden van de vader van Arno - zelf hoofdvak docent gitaar op het conservatorium van Rotterdam, wiens leerlingen bij zijn overlijden zeer geëmotioneerd waren - dat ik dacht, nu moet ik er echt een keer langs. Hij is ook al diep in de tachtig en wat broos. Hij was dolblij van mij te horen en de ontmoeting kwam neer op een lange pianoles. Ik moest meteen achter een van de twee vleugels zitten, en daarna voor de vergelijking weer achter de tweede, en spelen maar. Toevallig (of niet) was ik een tijdje bezig met een van zijn 'lijfstukken', de Golberg variaties. Wat een openbaring was het om te merken dat ik toch nog zoveel kan opsteken van een leraar, van hem in elk geval, want ik heb al jaren en jaren geen les meer. Ik speel, ik geef les, ik vind het goed zo, en toch. Het was een soort tijdmachine gevoel, een tweede kans. Moeilijk vond ik om te merken hoe oud en zwakjes hij geworden is, hoe het lichaam aftakelt. Maar dan denk ik, dit is zoals het gaat, aangaan, accepteren, respecteren. Dankbaar zijn.
En dan verder met z'n tweetjes. Nog een paar dagen samen in Ein Vered, samen nieuwe stranden en andere verschijnselen ontdekken. Ik begin kleine momentjes van ontspanning te ervaren, kies voor een boek, lig op de hangmat (blijf liggen! Bevel ik mijzelf)
Daarna gaan we even naar lieve vrienden in Tel Aviv. Logeren, gratis kaartjes voor de safari, lekker eten met elkaar, gitaar spelen en zingen. Geven doet geven. Mooie ervaring. Slapen op een slecht matras, ontdekken dat dingen best wennen, mijn eerste geïmproviseerde portie crème maken. Tel Aviv zelf vermoeit mij, we zitten wel in een leuke, wat volkse buitenwijk in Ramat Gan. Met de auto naar het strand is geen pretje. Tel Aviv en omgeving is een grote file. Als je dacht dat het in Nederland erg is, ga er even heen!
... maar nog even over de 'antropologische verbazing': "tijdens dit bezoek aan Tel Aviv zijn we van Ramat-Gan naar Tel Aviv met de bus gegaan, via alle zuidelijk, wat armere, woonwijken en ik wist niet wat mij overkwam. Mensen van alle kleuren en vormen, die alle mogelijke talen spreken, in alle mogelijke kledij, van orthodox tot stoer getatoeëerd tot half bloot, van blank via bruin tot pikzwart, drukte, gaarkeukens, de gekste winkels. Ja, een cultuurschok in eigen land. Wat ben ik lang niet met de bus geweest realiseer ik mij, en wat ben ik ook altijd op dezelfde plaatsten, wat bescherm ik mijzelf. Dit keer gaan sommige dingen anders. "Wie zijn woning verlaat is vrij", ja, maar ook behoorlijk blootgesteld, kwetsbaar, er hangt een prijskaartje aan. Dit zal het deal wel zijn, begin ik te denken."
En dan verkennen we weer samen de Galilee bergen vanuit een stil dorpje genaamd Hararit . Het dorp schijnt oorspronkelijk opgezet te zijn door transendentale meditatie aanhangers, hoe krijg ik dit toch weer voor elkaar? De vorige keer de antrposophen, en nu de TMers. We raken in gesprek met onze host, hij schijnt - hoe anders? - een leraar TM te zijn. Ik doe Vipassana mediatie. Eigenlijk hou ik niet van discussies over meditatie, het doet mij altijd twijfelen aan mijzelf. Arno, die beide methodes heeft ervaren gaat voor mij op zoek naar een mantra, ik wil het wel eens proberen. Pas in Kreta ga ik aan de slag, en ik moet wel zeggen dat het mij wat gebracht heeft, meer rust en concentratie. Onze gastheer zei: 'maar doe ze niet door elkaar'. Nog een dogma. Waarom niet? Ik noem het overigens gewoon 'mediteren met een mantra' (mantra in dit verband is niet meer dan een klank, het heeft verder geen betekenis en fungeert alleen als punt voor focus van de aandacht, het kan net zo goed de ademhaling zijn).
Prachtige omgeving. Vlakbij bevindt zich een wondermooi gebied behorend bij een kleine klooster. We zijn er twee keer geweest en de tweede keer hebben we ook een van de nonnen mogen spreken - een die bij uitzondering wel spreekt - zij vertelde over hun dagelijkse bestaan, over het koor en het prachtige aardewerk dat ze maken. Inspirerend vind ik dit.
Naast genieten van de tuin, de ruimte, de stilte en de rust, wandelen we ook in de mooie omgeving en doen gelijk onze eerste poging om echt te gaan hiken, met oog op Griekenland. Onze route begint bij de ruïne van Yodfat en dan beklimmen we tot de top van de Atsmon berg. Niet echt een kleintje. Bij elkaar vier uur bezig.
Ik merk hoe erg ik nog uitgeput ben, maar beleef een kleine overwinning, een gevoel dat de rest van de reis bij me blijft:
"...een berg beklommen, en weer merk ik de simpele werking van blootstelling, het is een soort natuurwet: ga datgene aan waar je tegenop ziet en het monster blijkt niet meer dan een moeilijkheid te zijn. Tijdens onze wandeltocht naar de Atsmon berg komt een zin in me op: moeilijkheden zijn er om te overwinnen. Cliches worden waarheden. Buiten adem geraakt. Even zitten, even niet-kunnen en dan toch verder, stiller, meer naar binnen gericht, mijn energie zuiniger gebruiken en... gehaald! Ja!"
Het meer van Galilee is een half uur rijden vanaf Hararit en we gaan er regelmatig heen. Buiten het seizoen is het bijna overal leeg - ja het is wel boven de 25 graden, maar oktober telt niet echt meer mee...
Het is wat mistig maar het water is overheerlijk en wij genieten van de ruimte.
Tot slot nog een repriese bezoek aan Jeruzalem - voor Arno - maar voor mij weer niet zo geslaagd. Ik vlucht weer, bijna letterlijk, met een zware migraine en de natte was. Nog even 'schuilen' bij de lieve vrienden in Tel Aviv - ik noem zulke vrienden 'mijn nieuwe karma', mensen die ik de laatste jaren heb leren kennen, die de lading niet dragen van mijn jeugd, mijn verleden.
Anderhalve nacht slapen, inpakken, voorbereiden, wat spullen achterlaten om mijn koffer iets te verlichten, en dan om twee uur 's nachts opstaan om vervolgens de vlucht naar Athene te pakken - in dit seizoen zijn er geen directe vluchten naar Kreta. Wij bevinden ons in een schemergebied 'buiten het seizoen' genaamd. Daar schijnen maar enkele zombies rond te spoken.
Zoals altijd heb ik wat moeite om Israel weer te verlaten. Ondanks alle moeilijkheden wil iets in mij altijd nog langer blijven. Ja, de mens wil altijd wat hij niet hebben kan. Maar toch, ik mocht van mijzelf zo lang blijven als ik wilde, en ik wilde weg. Dit keer mocht ik alles, ik had de tijd. De droom om ooit een half jaar of langer in Israel te blijven sprak mij, gezien de praktijk, toch niet aan. Reizen, andere plekken zien, dat wil ik!
Naar Griekenland dus met een open ticket en het vage plan om daarna naar Portugal of zuid Spanje door te reizen. In wezen ligt alles open. Plan zonder plan. Kan dat? We zullen het zien.
Volgend hoofdstuk
Tel Aviv
De eerste dagen in Tel Aviv zijn leuk, maar de drukke stad vermoeit mij ook. Het appartementje is gevestigd aan de Dizengoff street, de drukste straat van Tel Aviv, om de meter een restaurant of een café, winkels en winkels en de mensen blijven maar eten, drinken en winkelen en alles blijft maar open. Een echte stad, wat wil je? Ik ga met name veel naar zee, het is nog zomers heet, dat maakt een hoop goed, ook al is het daar ook druk. Ik moet de rustigere stranden nog gaan ontdekken. Maar de zon en het lekkere water beginnen hun heilzame werking op mij te hebben.
 |
| De grote rots is gekrompen... |
 |
| De gebouwen zijn gegroeid |
 |
| 1965 - met opa in Bat Yam |
 |
2016 - zwemmen met sokken aan... |
Na die paar bezweette dagen in Tel Aviv vertrek ik naar Ein Vered, een weinigzeggend dorpje aan de rand van 'de randstad', een half uur van Tel Aviv, meer naar het binnenland, 20 minuten van zee, tussen Netania en Kfar Saba. Het huis zelf is prachtig en staat vrij aan alle kanten. Normaalgesproken bewoond door een yoga lerares die mooie spullen heeft, een moestuintje houdt en spinnen laat zitten. Wie ben ik dan om ze weg te doen? Ik laat ze.
Ik schreef:
"Vijf uur is het donker en ik hoor een hoop geluiden in en om dit prachtig vrijstaand hut-huis. Wat een kabaal op het dak, geen idee wat voor leven daar zit. Ik ben alleen, het hek kan niet op slot, het huis grenst aan de citrusboomgaarden, geen directe buren. Binnen en buiten zie ik spinnen, kakkerlakken, mieren van alle formaten, gekko's, hagedissen, hardoends, heel veel soorten vogels die piepen en schreeuwen en zingen en flarden op de bomen in de uitgestrekte, grotendeels dorre tuin, een vast kikkertje die elke dag wanneer ik de groentebakken water geef stipt bij de kraan verschijnt, een gehaast egeltje die 's avonds richting moestuin loopt, lekker smullen zeker... Een huis vol dieren, en ik. En mijn angsten? Die gaan eerder over ontmoetingen, mensen, familie, vrienden, de spoken uit het verleden dansen fors, maar mijn weerbaarheid tegen alleen zijn met spinnen en insecten, tegen geluiden in de nacht stijgt met het uur."
Ik zit daar bijna drie weken in mijn eentje. Wat doe ik? Veel naar zee en soms naar het zwembad, ook overheerlijk met de warmte, wat heb ik dit allemaal gemist! Ik pluk citroenen in de tuin en maak limonade, ik maak mijn eigen wasmiddel, bestudeer de planten, verzorg de tuin, spreek af met vriendinnen, kook met groenten uit de tuin, doe mijn yoga op de heerlijke grote veranda, mediteren lukt niet best, probeer zes boeken tegelijk te lezen en schrijf veel. Rust heb ik nog niet, de adrenaline zit nog goed in mijn bloedsomloop. Ik begrijp nog niet waar het allemaal heen gaat, maar hoop dat het toch ergens goed voor is. Anders heb ik gewoon maar van de zee genoten!
Zeepmakerij
 |
| Zo leuk... raspen, soda toevoegen en aan de kook brengen. Later heb ik dit ook gewoon met gekookt water gedaan. Bij gebrek aan geurloos wasmiddel. Maakt overigens alles goed schoon. |
Limonademakerij
 |
Het waren niet de mooiste citroenen, maar als tijdverdrijf, perfect. Wat pijn in mijn hand daarna, maar lekker was het wel, dat vond mijn vriendin ook! |
Zee!
Als een meisje uit Jeruzalem ken ik de bergen heel goed, maar zwemmen deden we in het zwembad en dit tekort ben ik nu rijkelijk aan het compenseren. Ik hou vreselijk veel van de zee. Erin zwemmen - op de golven dobberend - ernaast liggen, erlangs lopen, erbij zitten kijken, luisteren, ruiken, proeven, stil worden. Het huis in Ein Vered bood een perfecte uitvalbasis richting diverse stranden. Ik denk dat ik wel zeven verschillende heb bezocht, en wat een verschil. Van tuttig opgezet met alles erop en eraan, tot het pad er naartoe niet kunnen vinden, van wilde rotsen tot mooi aangelegen boulevards, van stads tot geen-mens-te-bekennen. Gebruind, warm van binnen en van buiten, mijn huid droog en zout ga ik weer naar huis, een boodschapje doen, de confrontatie met het agressieve weggebruik weer aangaand. Maar daarna weer douchen en buiten op de veranda zitten kijken naar de snel en vroeg ondergaande zon.
"Tussendoor blijf ik een overvloed aan zee, zon, licht en de kleuren die ik zo nodig had, beleven. Diep zeeblauw en stralend luchtblauw en zacht meer-van-Galilee-blauw. En dan de velle gele zon en de zachte gele zandkleur en de oranje-rode zandkleur, de bruine aardekleur, de blinkend witte steenkleur en de nachtelijk donkerblauwe luchten met vonkelende lichtjes in de verte. De droogte. De hitte, de warmte. De geur van de aarde na de eerste regen van het seizoen, de Yore (die overigens traditiegetrouw is door Arno meegebracht)."
"Het is een kwestie van evenwicht. Deze deken van warmte die mij zo liefdevol omhelst, het stralende heldere licht, de zon - deze mooie koningin, die simpelweg schijnt, zonder dat het weerbericht erover bericht, zonder dat het een ding is, zonder te moeten hopen en bidden, 'gauw even in de zon zitten' is er niet bij want ze is er gewoon, ik had een ernstig tekort aan deze elementen. Ik ben mijn evenwicht aan het herstellen."
"Arriverend in de herfst heb ik overigens makkelijk praten; de zomer hier is geen pretje en dan verlang je vanzelf weer naar alles wat we in Nederland zo rijkelijk hebben zoals regen, groen, vocht, schaduw. Maar voor nu dompel ik mijzelf onder in al deze kleuren en sensaties, wachtend op het moment dat ik verzadigd ben en het groen, de herfstbladeren, en zelfs de winterkou ga missen. Het komt vast wel, want op zichzelf is daar ook weer niks mis mee. Het is een kwestie van evenwicht."
 |
| Slecht voorbeeld met al die wolken... soms maak je foto's op de 'verkeerde' momenten :) |
Mijn stad
Jeruzalem werkt beklemmend op mij. Met de jaren wordt die stad steeds voller, harder. Verliest de schoonheid van vroeger, wordt gekaapt door allerlei groeperingen. Herinneringen uit en ontmoetingen met het verleden overvallen mij. Bovendien was het Yom Kipoer, groot verzoendag. Deze dag levert bizarre taferelen op die ik met een enigszins antropologische verbazing aanschouw. Er wordt niet gereden, het is niet bij wet verboden, maar niemand die het durft: 'je wordt met stenen bekogeld', de straten zijn dus vrij, op zich wel lekker een keer, en iedereen, jong en oud, gaat midden op straat lopen. Tegenwoordige gaan de kinderen op fietsten en rolschaatsten, dat deden wij vroeger niet, wij speelden verstoppertje met de bewaker van het hotel/ synagoge aan de overkant. ja, mijn eigen herinneringen aan deze dag zijn ook surrealistisch, maar ik dacht - blijkbaar naïef - te leven in 2016, maar dat blijkt op Yom Kipoer niet helemaal te kloppen.
Bij een vriendin gelogeerd, die vond het zo een mooie, verstilde dag. Ik zei, ik kom wat later met de auto, geen sprake van dus. Schrik. Een soort huisarrest, en dan de rare avondwandeling door de wijk van mijn jeugd, langs mijn moeders huis en jeugdvriendinnen, en langs een andere vriendin uit die tijd. Het was op dat moment dat het reünie idee is ontstaan, zomaar, uit verveling of gekkigheid, geen idee, het leek ons leuk.
 |
| De ingang naar het huis waar ik ben opgegroeid is nog altijd hetzelfde |
Na dit eerste bezoek heb ik het gevoel te moeten vluchten, weg daar vandaan. Verstikking bekroop mij ook bij het bezoeken aan de wijk en het huis van mijn vader. Hard. Hard is deze stad van steen, de mensen er zijn hard en ik word er hard van. Ik schreef:
13-10-2016
Steen (vertaling אבן)
Jeruzalem
Een stad van steen
Ik
Een kind van Jeruzalem
Ik
Een kind van steen
Jeruzalem
Is in mij bevroren
Als steen
Ik in haar
Zij in mij
Hard
Helemaal hard
Als stenen
In mijn hart
Ik
loop in de straten
Van Jeruzalem
En zij
Vernauwt mijn pas
Overschaduwt mijn schaduw
Loert naar mij
Vanuit
Haar verborgen muren
Een stenen oog
Hard is
Mijn hart
Wanneer ik in haar straten ben
in haar huizen
Hard wordt mijn adem
Hard wordt mijn ziel
Uit elke hoek
Uit elke steeg
Steken ze uit
Versteende herinneringen
In mij gegrift
Gegraveerde pijnen
Gebeitelde pijnen
Steen ben jij
En steen blijf jij
Steen in mijn hart
Snijdend steen
Ik onderga pijn die verbonden is aan het verleden. Ik zoek het op en neem er vervolgens weer afstand van. Ga weer naar zee, zit weer op mijn veranda. En dan komt er een vorm van verzoening.
17-10-2016
Steen 2 (vertaling אבן 2)
En misschien ook jij
Net als ik
Hebt een streling nodig
Een omhelzing
Een luisterend oor
Van je weglopen
Is geen oog hebben
Voor je moeite
Wandelen in jou
Je stenen strelend
Met mijn handen
Met mijn ogen
Van jou houden
Van mij houden
In jou
Een kleine reunie van meisjes uit de lagere achool was, zoals gezegd, mijn idee. Het leverde wel veel spanning op. Deze periode uit mijn jeugd is doordrenkt van verdriet en eenzaamheid en deze emoties komen in alle hevigheid terug. Deze meisjes zijn in mijn geest gegrift, of zoals een ander het mooi heeft geformuleerd: "jullie zijn een deel van mijn DNA". Met sommigen zat ik nog op de peuter- en kleuterschool.
Wat was het dan ook een verassing om te leren dat werkelijk ieder van deze zeven meisjes - die in hun huidige verschijningsvorm als zeven vrouwen op een vrijdag ochtend naar een gezellig cafeetje in Rishon Le'zion zijn gekomen - een niet simpel tot heel ingewikkeld eigen verhaal hebben. En ik dacht dat ik de enige was... weer eeen reminder: nee, je bent niet het centrum van het universum... De ontmoeting was bijzonder open en warm. Er werd naar elkaar met oprechte nieuwsgierigheid geluisterd en iedere vrouw kreeg de ruimte voor haar verhaal, vergezeld met veel feedback, vragen en aanvullingen van de kant van de anderen.
 |
| Schort gemaakt rond de vijfde klas? |
Dat we allemaal, ieder weliswaar vanuit een compleet ander thuis, met een eigen invalshoek, maar toch, dezelfde herinneringen hebben ontroert mij enorm. We holden allemaal door dezelfde straten en steegjes, kenden alle hoekjes en plekjes, speelden in dezelfde tuintjes, kenden dezelfde wijkbewoners en winkeltje, we hebben inderdaad dezelfde 'dorps DNA' - want onze wijk, Bet-Hakerem, was en is nog steeds een soort dorp in een stad. We hebben dezelfde herinneringen aan leraren en klasgenoten, we hebben allemaal dezelfde schort gemaakt op handarbeid les... Maar wat mij het meest ontroerde waren de openhartige verhalen en hoe deze meisjes zich hebben ontwikkeld tot sterke en mooie vrouwen. Alle zeven hebben mijn hart geraakt, en de onthullingen rijmden toch ook met ieders kinderbeeld die in mijn geest is gegrift. Alsof je dingen toch al altijd ergens vermoedde:
...het meisje dat altijd de leukste was, het schattigste eruit zag en ook nog zo populair was, bleek 's nachts angstig in haar bed te liggen terwijl haar ouders - holocaust slachtoffers - te veel alcohol nuttigden en uitgingen. Het meisje dat meestal niet veel zei, bleek een geheim te hebben, ze woonde namelijk niet in onze 'goede' wijk en is op onze school via een omweg gekomen. Dit mocht ze niet vertellen. Ook woonde zij met haar gezin bij haar grootouders in en daar schaamde ze zich voor, dus bleef ze maar stil. Het meisje dat het brave rustige kind leek, altijd maar stil en lief - ze zei: 'ik was met name bij de ouders populair, als goed gezelschap hun dochter' - bleek alles vanuit de zijlijn goed te hebben geobserveerd, ze was jaloers en voelde zich minderwaardig juist door gebrek aan 'drama' in haar leven - zij vond het zelfs een gemis dat haar ouders geen holocaust slachtoffers waren... Later kreeg ze anorexia en terwijl ze bij mij ook op de middelbare school in de klas zat wist ik er helemaal niks van. Ik zat op mijn eilandje met mijn drama's en zij op de hare. Leed scheidt mensen van elkaar. Nu kregen we een mooi contact en hebben we uitgebreid met elkaar gesproken, allebei waren we altijd al nieuwsgierig naar elkaar, maar konden elkaar eerder niet vinden.
Het verhaal van mijn 'tweede beste vriendin' (naast mijn aller allerbeste vriendin die overigens helemaal geen contact meer heeft met familie en vrienden, en ergens als dakloze in de VS zit, triest, maar waar) was een hele verrassing voor mij. Voor mijn gevoel hadden wij een haat-liefde relatie. Ik vond haar jaloers en niet trouw, ze wilde op mij lijken en ze kwetste mij keer oo keer. Tot mijn verbazing vertelde zij tijdens deze ontmoeting dat ze thuis liefde tekort kwam en dat ze zich daarom mogelijk op een niet leuke manier gedroeg. Ze heeft zelfs expliciet haar spijt betuigd. Op dat moment kon ik er niks mee, de pijn van vroeger zat vastgeroest in mij, dat vertelde ik dan ook. Na afloop heeft ze het weer een-op-een naar mij toe geuit, ik wist niet wat mij overkwam, ik reageerde met gemengde gevoelens. Pas een aantal weken later kon ik mijn dankbaarheid en waardering naar haar toe uitspreken en haar bedanken voor haar moed en openhartigheid.
"Ik had nooit op zoiets durven hopen, het is alsof mijn herinneringen tot leven komen, mijn geschiedenis vloeibaar wordt en een nieuwe vorm aanneemt."
Ook om te horen hoe zij mij zagen was een eye opener. Jaren en jaren zit ik met mijn eigen denkbeelden en herinneringen en dan blijkt dat ze degelijk wel wisten dat ik het moeilijk had, dat mijn moeder niet de makkelijkste was, dat ze aan mijn kop zeurde... dat ik piano MOEST oefenen, dat mijn vader niet bij ons woonde... Ze merkten dat ik wispelturig was, dan vrolijk en speels en dan weer boos en geïrriteerd. En ik dacht oprecht dat niemand het zag.. dat raakte mij behoorlijk, is ook een vorm van erkenning. Wel vonden ze het altijd leuk om bij mij te spelen, ik had een grote kamer, twee balkons en een tuin, en bovendien verzon ik altijd wel wat. 'Er was altijd actie met jou', zei er een.
Overigens grappig was het om te merken hoe oude patronen weer gingen spelen binnen de whatsapp groep, nog voor de ontmoeting. De ontmoeting zelf, waar overigens maar een klein deel van de groep bij aanwezig was, was van een andere orde. Maar via de app berichtjes zag je weer dat die met die buiten de groep om contact ging leggen, en die praatte over die, en die had geen zin in die - meisjes! - en hoe heel de sfeer veranderde op het moment dat het populairste meisje van de klas werd toegevoegd (de klaskoningin noemden wij haar), die begon de boel meteen op te jutten, zoals ze altijd al deed... Ook vroeg niemand zich af waarom de jongens eigenlijk helemaal niet uitgenodigd werden, tja.. wie gaat nou met jongens om op onze leeftijd? Hilarisch.
Het is waar, ik lag er wel veel van wakker, reageerde met paniek op de voorafgaande whatsapp groepscontacten en de achteraf naschokken. Maar nadat de stof eindelijk was gaan liggen had ik er een bijzonder mooi gevoel over. Misschien is er iets in beweging gekomen in het vastgeroeste kinderbeeld? Misschien komt er eindelijk meer lucht, meer actualiteit?
Een andere ontmoeting met een jeugdvriendin was ook heel leuk en hartverwarmend. Mooi om te zien wat een leuke vrouw zij is geworden, met haar prachtige gezin zijn ze een jaar op wereldreis geweest. Nu kampeerden ze aan zee voor een paar dagen en ik kwam een dagje zwemmen en bijpraten. Nog een DNA genoot. Zoek de verschillen.
 |
Kamperen bij Ha'Bonim Strand |
Beni
Een ontroerende ontmoeting was het ook met mijn oude pianoleraar.
 |
| Een huis vol kunst en muziek |
Benjamin Orren is een mooie man, is hij altijd geweest. Nadat mijn Russische pianolerares weg ging bij het conservatorium (zie binnenkort mijn verhaal De piano) kreeg ik een gesprek met de directeur van het conservatorium waarin hij mij vroeg wat ik van een leraar verwachtte. Mijn antwoord was simpel: inspiratie, dat had ik hard nodig na jaren 'Russisch onderwijs'... waarop hij meteen zei, Beni Orren. En inderdaad, inspirerend was en is hij nog steeds. Zijn woorden toveren nuances in mijn spel te voorschijn waarvan ik niet eens wist dat ze bestonden. Daarnaast is zijn techniek heel speciaal en zijn kennis enorm en zo waren de lessen voortdurend een mix van verhalen, aanwijzingen en filosofische inzichten. Helaas had ik maar twee jaar les bij hem, want op het moment dat ik zwanger raakte van Ilay, ben ik overgestapt naar muziekonderwijs en naar een andere lerares die op dat moment beter bij mij paste. Nu heb ik al de jaren contact gehouden met haar, een degelijke, goeie en fijne lerares. Maar Beni heb ik al 30 jaar niet meer gezien. Misschien kwam het nu door het overlijden van de vader van Arno - zelf hoofdvak docent gitaar op het conservatorium van Rotterdam, wiens leerlingen bij zijn overlijden zeer geëmotioneerd waren - dat ik dacht, nu moet ik er echt een keer langs. Hij is ook al diep in de tachtig en wat broos. Hij was dolblij van mij te horen en de ontmoeting kwam neer op een lange pianoles. Ik moest meteen achter een van de twee vleugels zitten, en daarna voor de vergelijking weer achter de tweede, en spelen maar. Toevallig (of niet) was ik een tijdje bezig met een van zijn 'lijfstukken', de Golberg variaties. Wat een openbaring was het om te merken dat ik toch nog zoveel kan opsteken van een leraar, van hem in elk geval, want ik heb al jaren en jaren geen les meer. Ik speel, ik geef les, ik vind het goed zo, en toch. Het was een soort tijdmachine gevoel, een tweede kans. Moeilijk vond ik om te merken hoe oud en zwakjes hij geworden is, hoe het lichaam aftakelt. Maar dan denk ik, dit is zoals het gaat, aangaan, accepteren, respecteren. Dankbaar zijn.
Precies net als Hans, mijn schoonvader, vraagt Beni ook voordat ik de foto neem: zit mijn haar wel goed ? Kunstenaars... :)))
"Nu vijf weken in Israël. Toch weer een hoofdstuk vol emotionele turbulenties die gepaard gaan met al deze confrontatie met het verleden. Waarom zoek ik dit op? Vraag ik mij keer op keer af. Hardleers? Ik wilde toch 'weg van alles'?"
Arno arriveert, 24-10
Arno arriveert, 24-10
 |
| 'Arno laat over zich heen lopen' |
En dan verder met z'n tweetjes. Nog een paar dagen samen in Ein Vered, samen nieuwe stranden en andere verschijnselen ontdekken. Ik begin kleine momentjes van ontspanning te ervaren, kies voor een boek, lig op de hangmat (blijf liggen! Bevel ik mijzelf)
 |
| 'Boom knuffelen voor gevorderden' |
 |
'Hangmat liggen voor beginners' |
Daarna gaan we even naar lieve vrienden in Tel Aviv. Logeren, gratis kaartjes voor de safari, lekker eten met elkaar, gitaar spelen en zingen. Geven doet geven. Mooie ervaring. Slapen op een slecht matras, ontdekken dat dingen best wennen, mijn eerste geïmproviseerde portie crème maken. Tel Aviv zelf vermoeit mij, we zitten wel in een leuke, wat volkse buitenwijk in Ramat Gan. Met de auto naar het strand is geen pretje. Tel Aviv en omgeving is een grote file. Als je dacht dat het in Nederland erg is, ga er even heen!
... maar nog even over de 'antropologische verbazing': "tijdens dit bezoek aan Tel Aviv zijn we van Ramat-Gan naar Tel Aviv met de bus gegaan, via alle zuidelijk, wat armere, woonwijken en ik wist niet wat mij overkwam. Mensen van alle kleuren en vormen, die alle mogelijke talen spreken, in alle mogelijke kledij, van orthodox tot stoer getatoeëerd tot half bloot, van blank via bruin tot pikzwart, drukte, gaarkeukens, de gekste winkels. Ja, een cultuurschok in eigen land. Wat ben ik lang niet met de bus geweest realiseer ik mij, en wat ben ik ook altijd op dezelfde plaatsten, wat bescherm ik mijzelf. Dit keer gaan sommige dingen anders. "Wie zijn woning verlaat is vrij", ja, maar ook behoorlijk blootgesteld, kwetsbaar, er hangt een prijskaartje aan. Dit zal het deal wel zijn, begin ik te denken."
En dan verkennen we weer samen de Galilee bergen vanuit een stil dorpje genaamd Hararit . Het dorp schijnt oorspronkelijk opgezet te zijn door transendentale meditatie aanhangers, hoe krijg ik dit toch weer voor elkaar? De vorige keer de antrposophen, en nu de TMers. We raken in gesprek met onze host, hij schijnt - hoe anders? - een leraar TM te zijn. Ik doe Vipassana mediatie. Eigenlijk hou ik niet van discussies over meditatie, het doet mij altijd twijfelen aan mijzelf. Arno, die beide methodes heeft ervaren gaat voor mij op zoek naar een mantra, ik wil het wel eens proberen. Pas in Kreta ga ik aan de slag, en ik moet wel zeggen dat het mij wat gebracht heeft, meer rust en concentratie. Onze gastheer zei: 'maar doe ze niet door elkaar'. Nog een dogma. Waarom niet? Ik noem het overigens gewoon 'mediteren met een mantra' (mantra in dit verband is niet meer dan een klank, het heeft verder geen betekenis en fungeert alleen als punt voor focus van de aandacht, het kan net zo goed de ademhaling zijn).
 |
| Een klein appartementje met een gigantische tuin. Precies goed. |
 | ||
Arno probeert te werken
|
 |
| Uitzicht vanaf Hararit |
 |
| Onze eerste hike, Arno is de gids |
Het meer van Galilee is een half uur rijden vanaf Hararit en we gaan er regelmatig heen. Buiten het seizoen is het bijna overal leeg - ja het is wel boven de 25 graden, maar oktober telt niet echt meer mee...
Het is wat mistig maar het water is overheerlijk en wij genieten van de ruimte.
 |
Anderhalve nacht slapen, inpakken, voorbereiden, wat spullen achterlaten om mijn koffer iets te verlichten, en dan om twee uur 's nachts opstaan om vervolgens de vlucht naar Athene te pakken - in dit seizoen zijn er geen directe vluchten naar Kreta. Wij bevinden ons in een schemergebied 'buiten het seizoen' genaamd. Daar schijnen maar enkele zombies rond te spoken.
Zoals altijd heb ik wat moeite om Israel weer te verlaten. Ondanks alle moeilijkheden wil iets in mij altijd nog langer blijven. Ja, de mens wil altijd wat hij niet hebben kan. Maar toch, ik mocht van mijzelf zo lang blijven als ik wilde, en ik wilde weg. Dit keer mocht ik alles, ik had de tijd. De droom om ooit een half jaar of langer in Israel te blijven sprak mij, gezien de praktijk, toch niet aan. Reizen, andere plekken zien, dat wil ik!
Naar Griekenland dus met een open ticket en het vage plan om daarna naar Portugal of zuid Spanje door te reizen. In wezen ligt alles open. Plan zonder plan. Kan dat? We zullen het zien.
Volgend hoofdstuk
"Kreta, het volgende hoofdstuk in de reis, de reis door landen waar de lucht en de zee blauw zijn, de aarde bruin en de zon schijnt, de reis die wat mij betreft ook naar binnen leidt, de reis waarvan ik hoop mij anwoorden zal geven, ergens heen zal brengen, letterlijk en figuurlijk."
Lees binnenkort: Op een eiland
Lees binnenkort: Op een eiland
 |
| Prachtige strand te noorde van Tel Aviv, onthoud dit blouw en vergelijk.... |
Geen opmerkingen:
Een reactie posten